باغ فین در سفرنامه ها

لرد کرزن George Curzan
قصر فين- در حدود چهار مايلی جنوب غربی کاشان بر دامنه کوه, قصر فين واقع شده است. چشمه های آنجا از ديرباز اين محل را آسايشگاه محبوب پادشاهان ساخته بوده است. شاه عباس در آنجا اقامتگاهی برپا ساخته, ولی عمارت فعلی که ويرانه است که از دوره فتحعليشاه مانده و آنجا از نقاط مورد علاقه تابستانی وی بوده هر چند که اصلاً آن بنا را براب برادر خود, حسينقلی خان ساخته بود.
خيابان با سرو و جويبارها با سنگ مرمر و فواره ها مايه زينت و شکوه باغات آنجاست. تصوير فتحعليشاه با فرزندانش و صحنه بزم و شکار بر ديوارهای آن نقش شده بودند. بعداً خاطره تلخی با نام قصرفين قرين گشته است, زيرا که در همين جا به سال 1852 ميرزا تقی خان شوهر خواهر اعليحضرت همايونی, نخستين صدر اعظم پادشاه فعلی به فرمان او به وسيله فصد بازو در گرمابه مقتول گرديد. اين قصر فعلاً متروک افتاده است.

ديولافوا Jane Dieulafoy
13 اوت – سکنه کاشان در هنگام تابستان بيشتر به ييلاق می روند و يا اقلاً چند روزی را در دهکده فين که در يک فرسخی شهر واقع است به سر می برند. در اين دهکده باغ نشاط انگيزی است که ما امروز به تماشای آن پرداختيم. در اين باغ نهر بزرگ آبی جريان دارد که می گوينند چهل آسياب را می گرداند. جانشينان شاه عباس در اينجا قصر باشکوهی ساخته اند که هنوز معمور و اشجار بلندی آن را احاطه کرده و محل گردشگاه اعيان و اشراف کاشان است در همين باغ بود که ناصرالدين شاه شوهر خواهر خود ميرزا تقی خان اميرکبير را بی سر و صدا به قتل رسانيد.
در کاشان از باغ معروف فين که نمونه کامل باغات ايران است ديدن کرده از منظره زيبای آن لذت وافری برديم. اين باغ کاج های متعددی دارد و در جوبيارهای آن آب صاف از روی کاشی های قشنگی که باعث اشتهار اين شهر است جاری می باشد ولی با همه اين تفصيلات داستانی رقت آور دارد و انتظار مردم بدشگون است زيرا در حمام متصل به همين باغ بود که رگ های ميرزا تقی خان را قطع نمودند و آن وزير عالی مقام را که می خواست شروع به اصلاحات اساسی کرده و شالوده ارتشاء و اختلاس را از بن براندازد به قتل رسانيدند, اين پيشامد ناگوار مدلل می کند که ايران در آن موقع هنوز استعداد داشتن يک وزير آزاديخواه روشن فکر را نداشته است.

دونالد ويلبر Donald Wilber
اين باغ از اين جهت بايد مورد توجه خاص قرار گيرد که نمونه قابل تحسينی از باغهای ايران در آن جمع شده است. اين باغ نماينده سلسله ای از تضادهای برجسته بين زمين های لم يرزع خار باغ و سرسبزی و خرمی و شادابی داخل آن می باشد. در خارج باغ آب کمياب و پر ارزش است. در حاليکه در اين باغ آب به حد وفور جريان دارد.
يعنی به قدری که می توان جنگلی از درخت و سبزه را پرورش داد. در اينجا درخت و سبزه و گلهای در اينجا درخت و سبزه و گلهای رنگارنگ و کاشيهای فيروزه ای و فواره ها و گچبريها و منبت کاريها جايگزين زمين لم يرزع و يکنواخت گرديده و قرينه سازی محوری باغ در مقابل زمينهای غير قابل کشت خارج قرار گرفته است. طرح باغ فين طرح قاليهای ايران را به خاطر شخص می آورد. زيرا کليه عوامل يعنی نهرهای متعدد درختان ميوه, گلها و کوشک به نسبت مشابه در هر دو مشاهده می شود.
اطراف و کف کليه نهرها با کاشيهای آبی رنگ پوشيده شده به طوريکه آب در آنها روشن و پر جلا و زيبا بنظر می رسد. تا جاييکه به يک استخر بزرگ که در اطراف آن درخت کاشته اند, سرازير می گردد. استخر بزرگتر بقايای کوشک مرکزی را در خود منعکس می سازد که احداث آن را به فتحعليشاه نسبت می دهند.
دونالد ويلبر در کتاب باغ های ايرانی و کوشک های آن چنين می گويد: وقتی مسافر به شهر تاريخی کاشان نزديک می گردد می تواند در سمت راست جاده, باغ فين را با سروهای زيبايش مشاهده کند, با بازديد از اين نقطه می توان گفت که مهمترين نقطه شهر را ديده است.

دوبد Clement Debod
در جانب راست کاشان در مسافت کوتاهی با اسب, مکان زيبايي به نام فين واقع است که فتحعليشاه گهگاه از آن به عنوان استرحتگاه استفاده می کرد.
باغهايش که درختان لطيف سرو و نيز چنارهای باشکوه در آن سايه افکن است. برای گردش فرح بخش باغچه بندی شده است. عمارت کلاه فرنگی آن روشن و جالب است و آب کريستال فام جاری, از داخل اتاقهای طبقه پايين روان است. در حالی که طبقات بالاتر از چهار جهت باز است و هوای آزاد در آن جريان دارد.

دوراند  E . Durand
 در پنج شش مايلی کاشان باغ زيبايي به نام فين ديده می شود که در نزديکی آن چشمه آب پاکيزه و گوارا از زمين می جوشد. آب اين چشمه به استخر يا آب انبار بزرگی به عمق چهار پنج فوت وارد می شود. اين استخر تعدادی ماهی دارد و آبش به قدری شفاف است که خاکهای آن به چشم پيداست.
موقعی که آدمی می نشيند و غذاخوردن, بازی کردن و دنبال هم افتادن ماهی ها را می نگرد, منظره جالبی را تماشا می کند که قابل تحسين است . . .  

سايکس Perey Sykes
در کاشان از باغ معروف فطن که نمونه کامل باغات ايران است ديدن کرده از مظره زيبای آن لذت وافری برديم . اطن باغ کاج های متعددی دارد و در جويبارهای آن آب صاف از روی کاشی های قشنگی که باعث اشتهار اين شهر است جاری می باشد ولی با همه اطن تفضيلات داستانی رقت اور دارد و انتظار مردم بدشگون است زيرا در حمام متصل به همين باغ بود که رگ های ميرزا تقی خان را قطع نمودند و آن وزير عالی مقام را که می خواست شروع به اصلاحات اساسی کرده و شالوده ارتشاء و اختلاس را از بن براندازد به قتل رسانيدند . اين پطشامد ناگوار مدلل می کند که ايران در آن موقع هنوز استعداد داشتن يک وزير آزاديخواه روشن فکر را نداشته است .

ماکسيم سيرو :
نمونه ای از اصطبل در باغ فين نزديک کاشان وجود دارد که از اوايل قرن نوزدهم است .اين اصطبل شامل حياطی است که در ان آن آبخوريهای سرپوشيده ساخته است.

اوژن فلاندن :
(( .... فردا صبح در موقع عزيمتت ، شاهزاده در قصر کوچکی که فطن يا باغ فين نامطده می شود و در نيم فرسخی شهر است به ما چاشتی خوب تقديم کرد . در اطن عمارت کلاه فرنگی زيبايی است که در وسط باغ سايه دار مملو از سرو قرار گرفته است و آب خنک و گواارای چشمه ای که در عقب قصر قرار دارد صفا و طراوت خاصی به انسان می دهد . اهالی اين محل درباره اين آب اعقايد موهومی دارند و می گويند خاصيت طبی دارد ليکن من نتوانستم حقيقتش را درطابم . آبها در وسط قصر به حوضی می ريزد که برای منطقه کاشان در تابستان قيمتی است . ته حوض از کاشی های آبی است که حالت مخصوص و جذابی به اين می بخشد )) .

کنت دوسرسی :
(( پس از طی يک ساعت و نيم را از دروازه های شهر تپه ای ديده می شود که بر روی آن ويلايی ساخته شده است و من برای دطدن آن رفتم . وقتی از اسب پياده شدم مرا به باغی راهنمايی کردند در اطن باغ پس از عبور از خطابانی مشجر و سرسبز و در سايه درختان انبوه سرو و کاج ما را به کاخ باشکوهی راهنمايی کردند که بر فراز آن کلاه فرنگی مجللی افراشته شده است . شاهزاده فتح ا... ميرزا شعاع السلطنه که از حيث شکل و شمايل و ريش و لباس خيلی شبيه پدرش فتحعلی شاه می باشد در آغاز از ما پذيرايي گرمی کرد. سفره طعام روی کاشی های فيروزه ای رنگارنگ حوضخانه گسترد که منظره جالبی به خود گرفته بود. اين بنا مشرف به درياچه بزرگی است که با کاشی های خوش آب و رنگ ساخته شده و نهر آبی بسيار شفاف و روشن از فواره های متعدد و درياچه و جدو ل های ميان خيابان غلتان و خندان جاری است. ماهی ها دسته دسته به گرد فواره ها جست و خيز می کنند گويي از ميان امواج آب صاف و زلال اشعه درخشانی در فضا منعکس گشته و اين شاهکار زيبای طبيعت دل و ديده تماشاچيان را به مناظر بديع و دلکش خود نوازش می دهد.
خلاصه آنکه من هرگز و هيچ کجا منظره نشاط انگيز و فرح بخشی را نديده و به خاطر ندارم همچنين با تماشای نقش و نگارهای دلفريب کوشک و صحنه های متعدد اين باغ ذوق و شوق و عواطف بشری هرگز فراموش نمی شود.

گارسيا سفير اسپانيا در دربار شاه عباس :
سرانجام ، پس از طی راهی طولانی ، نه به درازای راه ورودی شيراز اما بسيار عريض تر از آن که دو طرف آن را ديوار خانه ها و باغهای مشجر به درختهای عظيم قرار گرفته بود ، به ميدان شهر رسيديم . آنچه اين ميدان را زينت می بخشيد و بر شکوهش می افزود کاروانسرايی بزرگ بود که مدت زيادی از اتمام ساختمان آن نمی گذشت. اين کاروانسرا می تواند عده ز/طادی مسافر را بپذيرد . آب نماهای زياد و حجره هايی بسيار خوب و راحت دارد . کمی آن سوتر از اين کاروانسرا قصرشاه قرار گرفته است که منظره خارجی آن چندان زيبا نيست اما باغی بسيار بزرگ و زيبا دارد و از لحاظ ساختمان يکی از زيباترين و راحت ترين خانه های شاه در سراسر کشور است. بعد از باغ نخستين ، باغ بسيار بزرگ ديگری قرار دارد( منظور احتمالا باغ اطراف عمارت دولتخانه بوده است ) . در اين باغ نيز خانه ای با همان عظمت و معماری کاخ نخستين هست که حرمسرا ست . سراسر باغ را چفته هايی به بلندی دو نيزه ، انباشته از شاخه های درختان ميوه پوشانطده است و اين حاکی از دقت بسياری است که شاهان مشرق زمين در نگهداری از باغهای خويش به عمل می اورند .سفير دراين روز وقت زيادی برای ديدار اين باغها و قصر و حرمسرا که بعدا در معرض تماشايش گذاشته شد ، صرف نکرد و جز به برخی اطاقهای طبقه پايين حرمسرا که نقشهايی طلايی بر در و ديوار آن بود و حوضچه هايی از مرمر يشم رنگارنگ در ان به چشم می خورد ، سرنزد .

سرجان ملکم در روزنامه سفر به دربار ايران در سالهای 1801 تا 1799 م می نويسد :
باغ فين دارای يک اقامتگاه تميز تابستانی است که درآن چشمه ای خوش منظر وجود دارد . آب اين چشمه از کوهی که در فاصله کوتاهی از کاشان قرار گرفته ، به طرف شهر جاری است . در طول اقامت چند روزه ما در کاشان سفير با ظرافت بسيار از طرف شاهزاده در اين باغ پذيرايی می شد ...
کنت دوگبينو در کتاب سه سال در ايران می گويد:

". . . هنگام ورود ما به کاشان بواسطه تشريفات و استقبال مفصلی که محمد ابراهطم خان فرماندار آنجا فراهم ساخته بود مدت 9 ساعت در زير اشعه آفتاب سوزان دچار زحمت بوديم زيرا مردم زيادی به استقبال ما امده بودند . راستی آنکه نظير اين باغ مصفا را کمتر جايی ديده ام نهرهای آب صاف و شفاف ان در حوض و جدولهای لاجوردی موج می زند و با منظره فريبنده جريان دارد . در سطح يکی از حوضهای کم عمق که با کاشی های رنگارنگ و برجسته مزين شده جست و خيز ماهی های قرمز رنگ منظره تماشايی داشت . همچنين حوضهای متعدد ديگر که اشکال و ابعاد مختلف دارند .درختهای انبوه بر فضای وسيع باغ سايه مطبوعی افکنده و حاشيه خيابانهايش با گلهای رنگارنگ پوشيده شده در مرکز باغ ساختمان بلند بالايی سر به آسمان برافراشته که آن را کلاه فرنگی یمی گويند در ضلع مقابل آن عمارت اندرون و حرمسرا می باشد . در اينجاست که اخيرا يک فاجعه خونين و اندوه بار روی داده که در تاريخ ملل جهان و مخصوصا اقوام آسيايی بی نظير می باشد . ))

دکتر لکهارت ( خاورشناس معاصر )
ضمن شرح تاريخچه شهر کاشان از باغ شاه فين و صفا و فضای روح افزا و فواره های بيشمار و دل انگيز آن ياد کرده و اظهار تاسف از خرابی های وارده بر آن می گويد: (( با اين همه ويرانی و بهم ريختگی هنوز هم يک محل با روح و نشاط انگيز است . ))

پولاک :
(( سروهای ا ين باغ تا بخواهيد رشد می کند . اين باغ به علت قتل صدر اعظم مقتدر ايران ، ميرزا تقی خان که در انجا رخ داد شهرت دارد و دارای درختان تناور و جويهای آب صاف نشاط بخشی است که در همه باغ کشيده شده است . هيچ سياحی نبايد فرصت ديدن حمامی را که امير در آن به قتل رسيده و ان درختان صنوبر بلند را دارد از دست بدهد ))
ژنرال گلد اسميت انگليسی در سال 1287 ه.ق از باغ فين ديدن کرده است . ( آثار تاريخی کاشان و نطنز )
حاج سياح در سفرنامه خود می نويسد :
(( سواره به تماشای چشمه فين رفتيم که جای باصفا و مشهور کاشان . در باغ شاه هم گردش کرديم ، محل سياحت اهل کاشان و باغ دلگشايی است و در جنب باغ حمامی است که قتلگاه اميرکبير ميرزا تقی خان مرحوم است . من به قدری از ديدن قتلگاه آن رادمرد که می توانست برای ما همچون بيسمارک برای آلمان باشد متاثر شدم که طاقت نياوردم و با دو دست صورت خود را پوشانيده از ان بيرون آمدم . در حالی که به خدمات گرانبهای او به وطن و نتيجه ای که عايد او شد می انديشيدم ، افسوس می خوردم بر عاقبت اين ملت ))

ميرزا صالح شيرازی در سفرنامه خود چنين نوشته است :
در يک فرسنگی کاشان چشمه ای در غايت صفا و مشهور است به چشمه فين که سلاطين صفويه باغی است در آن ساخته و در نهايت لطافت و نظافت است . شمالش مفتوح و متصل به بيابان است و جنوبش کوهستان و سردسير و قرای خوش آب و هوا دارد و فواکه انجير و انگور در ان بلده فاخر نيکو می آيد و برکه های وسيع در آن ساخته شده است.